Henry Kissinger, 100 yaşında öldü

Küresel olaylar üzerinde büyük etkisi olan ve devam eden bir savaşı sona erdirerek Nobel Barış Ödülü'nü kazanan, realpolitik sanatının acımasız uygulayıcısı Henry Kissinger hayatını kaybetti.

29 Kasım 2023'te, Connecticut eyaletindeki evinde hayatını kaybeden 100 yaşındaki Kissinger’ın ölümü, danışmanlık firması Kissinger Associates tarafından yapılan açıklamada duyurulurken ölüm nedenine dair herhangi bir neden belirtilmedi.

• Nazi Almanyası'ndan kaçan Yahudi bir ailenin çocuğu olan Kissinger, Richard Nixon ve 38'inci ABD Başkanı Gerald Ford dönemlerini kapsayan 1973-1977 yılları arasında dışişleri bakanı, 1969-1975 yılları arasında ise ulusal güvenlik danışmanı olarak görev yaptı. Kissinger, Türkiye'nin 1974’teki Kıbrıs Harekatı sırasında ABD Dışişleri Bakanı'ydı.

Eski Dışişleri Bakanı, özellikle üç alandaki çabaları nedeniyle ABD Başkanı Richard M. Nixon'la sonsuza kadar bağlantılı kalacak: Amerika'yı Vietnam Savaşı'ndan çıkarmak, Çin ile diplomatik ilişkiler açmak ve Sovyetler Birliği ile gerilimi azaltmak. Bundan sonraki onlarca yıl boyunca Kissinger'ın Nixon ve Başkan Gerald Ford ile yaptığı çalışmalar, konu dış politika olduğunda ona Cumhuriyetçi Parti'nin kıdemli devlet adamı rolünü kazandırdı.

***

1973'te Kissinger, Vietnam Savaşı'nı sona erdirecek bir anlaşma imzaladığı için Kuzey Vietnamlı mevkidaşı Le Duc Tho ile Nobel Barış Ödülü'nü paylaştı. Nobel komitesi, 27 Ocak 1973'te imzalanan anlaşmanın "tüm dünyaya bir sevinç ve barış umudu dalgası getirdiğini" söyledi.

Ancak Tho, barışın henüz gerçekleşmediğini ve savaşın Amerikan birlikleri hariç hızla yeniden alevlendiğini söyleyerek ödülü kabul etmeyi reddetti.

Kissinger’ın uzun vadede oynadığı önemli rol ise Nixon'un Çin'i “açması”ydı; zira Kissinger, oradaki komünist hükümetle ilişkilerin kurulmasına yardımcı olmuştu. İkili, ayrıca, Sovyetler Birliği ile ilişkileri iyileştirme çabası olan "yumuşama" konusuna da odaklandı. Bu gelişmeler, Nixon ve Kissinger'ın iki komünist süper gücü birbirine düşürmesiyle ortaya çıktı; bu taktik aynı zamanda Amerika'yı Vietnam'daki bataklıktan kurtarmaya da yardımcı oldu. Öyle ki Kissinger, bir keresinde şöyle demişti:

Amacımız dış politikamızı her türlü duygusallıktan arındırmaktı.

Nixon ve Kissinger, neredeyse tüm uluslararası meselelere Soğuk Savaş prizmasından bakıyorlardı; dolayısıyla onların, Mısır ve Suriye liderliğindeki Arap devletlerinin İsrail'e karşı başlattığı 1973 Yom Kippur Savaşı'nı sona erdirme çabaları, Sovyetler’in dahil olduğu yüksek bahisli bir poker oyununa dönüştü.

1971 Hindistan-Pakistan savaşı da, süper güç ilişkilerine ilişkin benzer hesaplamaları başlattı. Güney Amerika ve Afrika'daki siyasî gelişmeler de onların ilgisini ve katılımını çekti. Her kriz değerlendirildi, her zaferden yararlanıldı. Ölümcül güç, çoğu zaman denklemin bir parçasıydı.

• Stanley Karnow, "Vietnam: Bir Tarih" kitabında "Kissinger, zekâ ve zekâdan duyarlılığa, melankoliye, yıpratıcılığa ve vahşete kadar değişen özellikleriyle insanın karmaşıklığını kişileştirdi. O, Nixon'un esrarengiz ve nahoş entrikalarıyla dolu sarayına uyum sağladıkça, ikiyüzlülük konusunda bir yetenek kazanmayı başardı." demişti.

Nixon'u deviren Watergate skandalından büyük oranda etkilenmeyen Kissinger, yönetimin son günlerinde de nüfuz sahibi olmaya devam etti. Nisan 1973'te Beyaz Saray'da yayınlanan bir kasette Nixon'a "Bu ülkeyi kurtardınız Sayın Başkan. Watergate'in ne anlama geldiğini kimse bilemeyeceği zaman, tarih kitapları bunu gösterecek." dediği duyuldu.

Nixon Ağustos 1974'te istifa etti, ancak Kissinger görevde kaldı. Başkan Gerald Ford, 1977'nin başlarında kendisine Başkanlık Özgürlük Madalyası verirken, "Bu Amerikalı açısından bakıldığında, o, Cumhuriyetimizin tarihindeki en büyük Dışişleri Bakanıdır. Onun muhteşem başarı sicili, Amerikan tarihinin kayıtlarında emsalsizdir.” dedi.

Nazi Almanyası’ndan ABD Dışişleri Bakanlığına Henry Kissinger

Heinz Alfred Kissinger, 27 Mayıs 1923'te Almanya'nın Furth kentinde, Ortodoks Yahudi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Nazilerin Yahudilere yönelik zulmünden kaçmak için 1938'de New York'a kaçtı, burada “Henry” ismini aldı ve daha sonra hem Amerikan vatandaşı hem de Amerikan askeri oldu.

• İkinci Dünya Savaşı'nda, Almanya hakkındaki bilgisi, orduda bir karşı istihbarat subayı olarak görev almasını sağladı. Savaştan sonra Kissinger'a Almanya'nın işgalinde önemli bir rol verildi.

Harvard Üniversitesi'ne burslu olarak kabul edilen Kissenger, 1952'de yüksek lisans ve 1954'te doktora derecesi aldı. Doktorasını tamamladıktan sonra aynı üniversitede uluslararası ilişkiler dersleri verdi. 1957'de yazdığı "Nükleer Silahlar ve Dış Politika" kitabıyla dikkatleri üzerine çekti. Ayrıca Başkanlar Dwight Eisenhower, John F. Kennedy ve Lyndon B. Johnson'a danışmanlık yaptı ve Johnson'ın Kuzey Vietnamlıları müzakerelere dahil etmeye yönelik ilk çabalarının bir parçası olarak yer aldı. 1968'de Cumhuriyetçi başkan adayı Nelson Rockefeller'a danışmanlık yapıyordu, ancak Rockefeller, Kissinger'ın başlangıçta pek saygı duymadığı Nixon'a yenildi.

Karnow, "Nixon'ın adaylığı onu umutsuzluğa sürükledi. Ülkenin anti-komünist bir fanatik tarafından ele geçirilmesinden korkuyordu. Ancak önümüzdeki birkaç hafta içinde hırs onu yeniden düşünmeye teşvik etti. Kendisini Nixon cenahına sevdirmeye başladı.” diye yazmıştı.

Kasım seçimlerinden haftalar sonra Nixon, Kissinger'ı ulusal güvenlik danışmanı olarak göreve getirdi.

• Kissinger ve onun baş askerî yardımcısı General Alexander Haig, Nixon'un dış politikadaki güç merkezinin sorumluluğunu üstlendi ve Nixon'un rutin olarak Dışişleri Bakanı William Rogers ve Savunma Bakanı Melvin Laird'i bypass etmesine izin verdi. Diplomatik inceliklere ancak Kissinger'ın amaçlarına hizmet ettiğinde bağlı kalındı.

Margaret MacMillan, "Nixon ve Mao: Dünyayı Değiştiren Hafta" kitabında, "Nixon, Sovyetler’in Amerika Birleşik Devletleri Büyükelçisi Anatoly Dobyrnin'e Kissinger aracılığıyla çalışması gerektiğini açıkladıktan sonra, iki adam Kissinger'ın ofisinde başka kimse olmadan düzenli olarak buluştu. Dobyrnin Beyaz Saray'a servis girişinden girip çıktı. Zamanla özel bir telefon Kissinger'ın ofisini doğrudan Sovyet büyükelçiliğine bağladı." bilgisini verdi.

Dışişleri Bakanı Rogers'ı dışarıda bırakan Kissinger, sonunda onun yerini aldı. Eylül 1973'te Kissinger, ulusal güvenlik danışmanlığı görevini bırakmadan Dışişleri Bakanı oldu. Kissinger'ın yeni mevkidi ezici bir çoğunlukla onaylandığında, yazar Ray Locker, "Haig's Coup" adlı kitabında şöyle yazmıştı: "Çoğu senatör, Kissinger'ı, Nixon yönetiminin çalkantılı denizlerinde istikrar adası olarak görüyordu."

• Nixon ve Kissinger arkadaş değillerdi; ama ortaklardı. Nixon anılarında "Farklılıklarımız ortaklığın yürümesini sağladı" diye yazmıştı. İkili dünyaya, ustalıkla oynanması gereken ayrıntılı bir satranç tahtası gibi davrandılar.

Bu ikilinin yöntemleri üzerine, “Sonuç, bazen cesur ve yaratıcı, bazen kaba ve doğaçlama, bazen uygulama açısından parlak, bazen beceriksiz olan bir dış politikaydı; 'Barış nesli' gibi asil bir hedefe adanmış, ancak askerî gücün kullanımında çoğunlukla acımasız ve alaycı bir politika." yazmıştı George C. Herring, Vietnam Savaşı üzerine yaptığı bir çalışmada.

Ocak 1969'da başkan olduğunda Nixon, Vietnam Savaşı'nın acımasız, biçimsiz karmaşasını miras aldı. Nixon ve Kissinger, ABD'yi Vietnam'dan kurtarmaya çalışırken, Paris'teki uzatılmış müzakereleri, görüşmelerin zor noktalarında Kuzey Vietnam'ı korkutmak için tasarlanmış taktiklerle birleştirdi. Bu taktikler arasında, devasa bombalama baskınları düzenlemek ve Nixon'un nükleer silah kullanacak kadar mantıksız olabileceği ihtimalini ima etmek de vardı; ki buna "deli adam teorisi" deniyordu. Bu acımasız davranışın ardındaki amaç, doğrudan bir yenilgiye uğramadan veya ülkenin süper güç statüsünü azaltmadan "şerefli bir barış"la Amerika'nın birliklerini eve getirmekti.

Çatışmalar, Ocak 1973'teki Paris Barış Anlaşmaları’na kadar devam etti. Amerikan birlikleri ve ABD'li savaş esirleri en sonunda eve döndüler, ancak kısa süre sonra çatışmalar yeniden başladı. 1975'in sonuna gelindiğinde Vietnam'ın tamamı, komşu Laos ve Kamboçya (Nixon'ın 1970 baharında Kissinger'ın desteğiyle işgal ettiği) gibi komünistler tarafından yönetiliyordu.

Çin'deki çabalar daha iyi sonuç verdi: Nixon'un Şubat 1972'deki sürpriz ziyareti, bir dizi hesaplı hamleyle planlanmıştı. Bunların başında, Kissinger'ın Temmuz 1971'deki gizli ziyareti (Mao Zedong'un 1949'da iktidarı ele geçirmesinden bu yana bir ABD hükümet yetkilisi tarafından yapılan ilk ziyaret) ve ekim ayındaki Kissinger ziyareti vardı.

Kissinger, 9 Temmuz 1971'deki toplantılarında Çin başbakanı Zhou Enlai'ye "Çin Halk Cumhuriyeti'ne açık fikirli ve açık bir kalple geldik" dedi. İki lider, Asya'nın aktif ülkeleri Tayvan, Vietnam ve Kore hakkında konuştu. İki gün sonra Kissinger, Nixon'a toplantının başarılı olduğunu belirten önceden ayarlanmış bir sinyal gönderdi: Evreka!

Aylar sonra Kissinger, Çin'i ziyaret eden ve ülkenin hasta dinî lideri Mao ile görüşen Nixon'a katıldı. Bu gezi sırasında Kissinger, gelecekteki ilişkilerin gidişatını belirleyen ortak bir bildiriyi titizlikle müzakere etti. Yıllar sonra Kissinger şunu yazdı: "Her iki taraf için de, zorunluluk, yakınlaşmanın gerçekleşmesini gerektiriyordu."

İlişkiler kurulduğunda, Soğuk Savaş'ın güç dinamiği artık çarpıcı bir biçimde değişmişti. Sovyetler Birliği yeni bir ABD-Çin ortaklığından korkmaya başladı ve bu durum, Nixon-Kissinger'ın, Leonid Brejnev'in silah kontrolü ve ticareti konusunda durgunlaşan Sovyet rejimiyle birlikte atılımlara yol açmasına sebep oldu.

Kissinger, 1983'teki bir röportajında, "Pekin'le temasa geçtiğimizde Washington ile Moskova arasındaki diplomasinin çözüleceğine oldukça ikna olmuştuk. Fırsatı değerlendireceğiz." demişti.

• Nixon-Kissinger diplomasisi, uzun bir süper güç çıkmazından sonra dünya çapındaki ilişkilerin dinamiklerini sarsmaya hizmet etti. Dünyayı yeniden yaratmak, uzun müzakereler yürütme ve derinlemesine jeopolitik analiz yapma becerisinin yanı sıra herhangi bir diplomatın bilgisinin sınırlarını anlama becerisini de gerektiriyordu. Bunlar, Kissinger'ın güçlü yönleriydi.

Eylül 1973'te ABD'nin yardımıyla Şili Devlet Başkanı Salvador Allende, ordu tarafından devrildi. Bir Marksist olan Allende demokratik olarak seçilmişti, ancak Kissinger'ın teşvikiyle Nixon bu örneğin bulaşıcı olabileceğinden korkuyordu.

Kissenger'ın anti-komünist yaklaşımı, ülkesinin dış politikasını soğuk savaşın önemli dönüm noktalarında yönlendirmesinde büyük bir etkisi oldu. Öyle ki onun şu sözü, dünyaya bakışını özetler nitelikte tarihe yazındı:

Kendi halkının sorumsuzluğu yüzünden bir ülkenin komünistleşmesini neden öylece durup izlememiz gerektiğini anlamıyorum.

***

O dönemlerde Kissinger, adı ve imajı birçok farklı şekilde çağrıştırılan beklenmedik bir ünlüye dönüştü. Kissinger'ın New York'taki Studio 54 gibi gece mekanlarında ünlülerle vakit geçirdiği biliniyordu. John Belushi ve geleceğin Senatörü Al Franken, NBC'nin “Saturday Night Live” programının ilk yıllarında onu canlandırdı ve Kissinger, “The Dean MartinÜnlü Atışması” gibi TV programlarında yer aldı.

Spor dünyası da ona sahip çıktı. 1975'te Kissinger, beyzbolun yıllık All-Star maçında ilk atışı yaptı. Bir yıl sonra, mekik diplomasisi ustası, basketbol takımının ilk kez onurlandırdığı Harlem Globetrotters'ın onursal üyesi seçildi. New York Cosmos'un sahipleri onun diplomatik becerilerini (ve ömür boyu futbola olan sevgisini) Brezilya'dan futbol süperstarı Pele'yi işe almak için kullandı.

Kissinger'ın halkın gözü önünde olma hevesi çoğu zaman egosu hakkında alay konusu olmasına yol açıyordu. Yayıncı Barbara Walters, Kissinger'ın 1980'de New York'taki Friars Club tarafından beklenmedik bir şekilde "yılın adamı" olarak seçilmesi üzerine, "Onun hakkında söylemek isteyebileceğiniz her şatafatlı şeyi, önce kendisi hakkında söylüyor" diye espri yapmıştı.

Bu süreçte, Vietnam Savaşı'nı sona erdirmek için çalışanlar ise Kissinger'ı eleştiri yağmuruna tuttu.

• Binlerce sivilin ölümüne yol açan bombardıman ve Vietnam’ın güneyinin işgal edilmesindeki rolü nedeniyle “savaş suçlusu” olarak nitelendirilen Kissinger, özellikle bombalama saldırılarını ve diğer ölümcül taktikleri diplomatik koz olarak kullanmayı savunması nedeniyle tenkit ediliyordu.

***

Kissinger'ın Yahudiliği, imajının önemli bir unsuruydu ve çoğu zaman Amerika'nın İsrail'le olan karmaşık ilişkisini de etkiliyor gibi görünüyordu.

Kissinger, ABD dışişleri bakanı olarak görev yapan ilk Yahudi’ydi.

J.J. Goldberg, Kissinger için, "Modern zamanda hiçbir Yahudi, dünya sahnesinde bundan daha büyük bir güce sahip olmadı." diye yazmıştı 1996 tarihli "Yahudi Gücü" kitabında.

Yoğunlaşan Arap-İsrail çatışması, Kissinger'ı ilk sözde "mekik" görevine sürükledi ve bu göreviyle meşhur oldu. Kudüs ile Şam arasında mekik dokuyarak geçirilen otuz iki gün, Kissinger'ın İsrail işgali altındaki Golan Tepeleri'nde İsrail ile Suriye arasında uzun süreli bir ayrılma anlaşması oluşturmasına yardımcı oldu.

Ancak Kissenger, Yahudi cemaati içinde de sert eleştiriler almıştı. O, Nixon yönetiminin, Sovyetler Birliği'ni zulüm gören Yahudi vatandaşlarına yönelik muameleyi iyileştirmeye zorlamak için tasarlanan Jackson-Vanik Değişikliği'ne yönelik başarısız muhalefetinin planlanmasında yardımcı olmuştu.

Mısır ve Suriye liderliğinde Arap devletlerinin İsrail'e sürpriz bir saldırı başlattığı 1973 Yom Kippur Savaşı sırasında Kissenger’ın karmaşık dengeleme hareketi de eleştiriye tabi tutuldu. Eski İsrail Savunma Bakanı Moşe Dayan, Kissinger'ın "İsrail'in güvenliğini petrol ülkelerinin iyiliğiyle takas ettiğinden" şikayet etmişti.

***

Ford, 1976 başkanlık seçimini Jimmy Carter'a kaptırdıktan sonra Kissinger, uluslararası ilişkiler alanında danışman ve öğretim görevlisi olarak kariyerine devam etti.

Başkan Ronald Reagan, daha sonra Kissinger’ı Orta Amerika Ulusal İki Partili Komisyonu'na başkanlık etmek üzere atadı. Görev yapacağı birçok kurul ve komisyondan biriydi. Örneğin Elizabeth Holmes, Silikon Vadisi'ndeki startup Theranos'un güvenilirliğini artırmak istediğinde, çift doz prestij için Kissinger ve George Shultz'u işe almıştı.

• Kissinger, kariyerini üç ciltlik Beyaz Saray anılarıyla taçlandıran üretken bir yazardı: "Beyaz Saray Yılları", "Kargaşa Yılları" ve "Yenilenme Yılları." 2011 tarihli “Çin Üzerine” adlı kitabıysa Çin'in açılmasındaki rolünü tartışıyordu.

Yıllar boyunca, başkan aday adaylarına küresel meseleler konusunda otorite havası vermesi için sık sık kendisine danışıldı. Şubat 2015'te Michael Crowley, birçok başkan adayının Kissinger'ı ziyaret etmesinin hâlâ bir zorunluluk olarak gördüğünü belirtti.

Başkanlığa aday olan adaylar Kissinger'la görülmekten veya onunla konuşuyormuş gibi gösterilmekten hoşlanıyorlardı, çünkü bunun kendilerinin de dış politika konusunda ciddi olduklarına dair bir mesaj gönderdiğini düşünüyorlardı.

Kissinger hayatının son dönemlerinde aktif olmuş, Beyaz Saray'daki toplantılara katılmış ve Kuzey Kore'nin oluşturduğu nükleer tehdit hakkında Senato komitesi önünde ifade vermişti.

Temmuz 2023'te, 100 yaşındayken, Çin Devlet Başkanı Xi Jinping ile görüşmek üzere Pekin'e sürpriz bir ziyarette bulundu. Çinli lider Xi Jinping, onu 52 yıl önce Zhou'nla tanıştığı binada ağırlamış ve "Çin ve ABD'nin ilişkileri sonsuza kadar 'Kissinger' ismine bağlı kalacak" demişti.

Kaynak: Politico